De voorlopers van Gotenburg

Nieuw-Lödöse (1473-1621) en Oud-Gotenburg (1604-1611)

Deze website bevat mijn bijdrage aan het historisch onderzoek m.b.t. Gotenburg en Nieuw-Lödöse, twee voor de Nederlandse handelsgeschiedenis belangrijke handelssteden aan de Zweedse westkust van de begin zeventiende eeuw. Het gaat hierbij concreet om publicaties en kortare artikelen over ”de Nederlandse kolonie” in Oud-Gotenburg, ook wel Karl IX:s Göteborg genoemd, de nabijgelegen handelsstad Nieuw-Lödöse en de beginjaren van het huidige Gotenburg. Kortom, deze website beperkt zich tot ongeveer de periode tussen 1590 en 1625. Speciale aandacht gaat uit naar de Nederlandse inwoners van deze handelssteden in het westen van Zweden en de Nederlands-Zweedse handelsgeschiedenis in dit gebied. Klik hier om meteen naar de publicaties te gaan. Lees hieronder verder voor de rest van de inleiding.

Het Gotenburg van Karel IX werd in 1604 door de Zweedse koning Karel IX gesticht. Na zeven jaar werd de stad tijdens de Kalmaroorlog (1611-1613) door Denemarken veroverd en verwoest. Ook het nabijgelegen Nieuw-Lödöse stond na afloop van de oorlog onder Deense controle. De Zweden mochten na afloop van de oorlog voor een astronomisch bedrag Gotenburg en de directe omgeving terugkopen van de Denen. Toen dit in 1619 tegen alle verwachtingen in lukte, besloot de nieuwe koning van Zweden, Gustaaf II Adolf, om de stad Gotenburg op haar huidige locatie te herbouwen.

In de tussentijd was het in 1473 gestichte Nieuw-Lödöse, net als voorheen, de enige stad van betekenis aan de Zweedse westkust. Nederlandse en Zweedse kooplieden maakten al geruime tijd gebruik van deze haven- en handelsstad. Nieuw-Lödöse was rond 1600 een stad met naar schatting ongeveer 1500 inwoners. De Zweedse westkust was niet breder dan een gebied van ruim zestien kilometer bij de monding van de rivier Göta Älv. In 1611 brak zoals gezegd de Kalmaroorlog uit en een jaar later werd Nieuw-Lödöse bezet door de Denen. De stad werd teruggekocht door de Zweden, waarna de stad al snel opging in het Gotenburg zoals we dat vandaag de dag kennen en dat in 1621 zijn stadsrechten of privileges ontving.

 

De plaatselijke tolrekeningen zijn een zeer waardevolle bron voor het onderzoek

naar de handelsgeschiedenis van Nieuw-Lödöse. Origineel: Riksarkivet (Stockholm).

 

Ondanks het aantoonbare belang van Nieuw-Lödöse als historische handelsstad, wisten we tot voor kort relatief weinig over de buitenlandse handel van deze stad. We weten dat buitenlandse kooplieden de stad bezochten en in sommige gevallen zich zelfs in de stad vestigden. Nederlandse inwoners van Nieuw-Lödöse aan het begin van de zeventiende eeuw waren Adriaan Janssen Baan en Jacob Alewijns, de vertegenwoordiger van de Amsterdamse koopman Willem van Dans. Verder werd de stad regelmatig bezocht door Amsterdamse kooplieden of handelaren zoals bijvoorbeeld Antoni Sent en Jacob Sent, en Nederlandse schippers zoals Elcke Jekus en Remer Jekus. Het belang van de Nederlandse handel op Nieuw-Lödöse wordt echter niet worden overschat. Lübeck was destijds met afstand de voornaamste handelspartner van Nieuw-Lödöse, d.w.z. volgens de tolrekeningen van Nieuw-Lödöse.

Oud-Gotenburg een Hollandse kolonie?

Het bijzondere aan Oud-Gotenburg (1604-1611), gelegen op het schiereiland Hisingen, was juist de grote inbreng van Nederlandse kooplieden, d.w.z. kooplieden afkomstig uit Amsterdam, bij de stichting van de stad. Daarom wordt het eerste Gotenburg ook wel “de Hollandse kolonie” genoemd. Sommige historici spreken zelfs van een stad uitsluitend voor Nederlanders of Hollanders. Opvallend is dat er tot voor kort slechts over een handvol inwoners iets over de persoonlijke achtergronden bekend was. Het is inmiddels bekend dat er niet alleen Nederlanders in Gotenburg woonachtig waren en dat de Nederlanders niet alleen kooplieden waren.

 

"Hier bevond zich in Oud-Gotenburg een kerk. Gesticht 1603, verwoest 1611.

Deze gedenksteen werd in 1970 geplaatst." Foto: R. Veenstra.

 

Zuid-Nederlanders in Gotenburg

Bij nader inzien blijken de Amsterdamse kooplieden vooral uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstig geweest te zijn. Aan het begin van de zeventiende eeuw bestond ongeveer een derde van de Amsterdamse koopliedengemeenschap uit eerste- of tweede generatie immigranten uit Antwerpen en andere delen van Vlaanderen en Wallonië. Deze kooplieden waren vooral na de val van Antwerpen in 1585 naar het noorden uitgeweken. Een koopman uit Amsterdam was dus niet noodzakelijkerwijs een Hollander. Diverse Amsterdamse kooplieden met een Zuid-Nederlandse achtergrond, d.w.z. geboren in de Zuidelijke Nederlanden of met ouders uit dit gebied,  waren bij de aanbouw van Oud-Gotenburg betrokken. Een goed voorbeeld is burgemeester Abraham Cabeliau, geboren in het jaar 1571 in Leiden maar met ouders afkomstig uit Vlaanderen. Cabeliau was bovendien, net als een aantal andere Oud-Gotenburgers, korte tijd inwoner van het nieuwe Gotenburg dat in 1621 werd gesticht. Overigens nam Cabeliau tijdens zijn burgemeesterschap geregeld deel aan het handelsverkeer van Stockholm.

De afgelopen jaren is het aantal inwoners van het eerste Gotenburg uitgebreid. Er zijn met andere woorden Gotenburgers “ontdekt” waarvan voorheen onbekend was dat ze in de stad gewoond hebben. Deze onbekende Gotenburgers, vooral de kooplieden, beschikten waarschijnlijk over (uitgebreide) handelsnetwerken, net als de voorheen al bekende kooplieden.

 

Een plankaart van Karl IX:s Göteborg, d.w.z. Oud-Gotenburg. Origineel raadpleegbaar in Krigsarkivet (Stockholm).

 

Geen kolonie maar waarschijnlijk wel een handelskolonie

Zoals al eerder aangegeven is Oud-Gotenburg vaak omschreven als een Hollandse kolonie, uitsluitend bedoeld voor Hollanders. Dit is onjuist. Bovendien moet het woord Hollanders tenminste worden vervangen door Nederlanders zodat er ruimte ontstaat voor Zuid-Nederlanders uit het huidige België. Waarschijnlijk was er wel sprake van een handelskolonie, d.w.z. een enigszins van de overige stadsbevolking afgezonderde groep Nederlandse kooplieden die nauwe banden onderhield met familie- en/of landgenoten in andere handelsteden, in het bijzonder Amsterdam en Stockholm. Over de handelsrelaties tussen Gotenburg en Stockholm tijdens het bestaan van Oud-Gotenburg gaat het artikel Handel tussen Gotenburg en Stockholm volgens de waagboeken en tolrekeningen van Stockholm (1609-1611). Het oorspronkelijke Zweedstalige artikel werd in 2016 gepubliceerd in Göteborg Förr och nu. Of er naast een Nederlandse handelskolonie of - gemeenschap ook bijvoorbeeld een Duitse of Schotse handelsgemeenschap in Oud-Gotenburg actief was, is niet onderzocht en dus helaas niet bekend. De Gotenburger Thomas Stewart wordt bijvoorbeeld algemeen als Schot beschouwd. Hierbij moet niet worden vergeten dat Oud-Gotenburg een nog zeer jonge stad in ontwikkeling was. Een specifieke bevolkingsgroep kan zodoende in de beginfase dominant zijn geweest.

 

Nieuw-Lödöse en Gotenburg samengevoegd

De geregistreerde bevolking van het tweede Gotenburg, formeel gesticht in 1621, bestond uit een samensmelting van inwoners uit Nieuw-Lödöse, 6 “Oud-Gotenburgers” en een aantal nieuwe inwoners, waaronder nieuwe kooplieden uit Amsterdam en andere Nederlanders. Kortom, ook in het tweede Gotenburg waren talrijke belangrijke Nederlanders woonachtig, al werd het nieuwe Gotenburg getalsmatig door de Zweden gedomineerd. Met de opbouw van een nieuw Gotenburg werden tegelijkertijd de inwoners van Nieuw-Lödöse gedwongen om naar de nieuwe stad te verhuizen.

 

"Nieuw-Lödöse of Nylöse, voorganger van het huidige Gotenburg, gesticht 1473 en opgeheven in 1624.

De Gemeente Gotenburg plaatste in 1940 deze gedenksteen bij de locatie van de vroegere kerk van Nieuw-Lödöse." Foto: R. Veenstra.

 

Zoals blijkt uit het bovenstaande is het in de stadsgeschiedenis van Gotenburg gebruikelijk om een onderscheid te maken tussen Oud-Gotenburg (stadsrechten 1607, verwoest 1611) en het Gotenburg van vandaag de dag (stadsrechten 1621). Met andere woorden, er bestaat een "eerste" en een "tweede" Gotenburg. Tussen beide steden in bevindt zich uiteraard de Deense bezettingsperiode.

Deze opzet is natuurlijk praktisch maar is juridisch gezien twijfelachtig. Volgens de gebruiken van die tijd golden stadsrechten of privileges zo lang de verstrekker van de privileges in leven was. Karl IX stierf in 1611 en zijn zoon kon pas na de periode van de Deense bezetting nieuwe stadsrechten verstrekken. Juridisch gezien was Gotenburg tijdens de Deense bezetting dus in afwachting van het krijgen van nieuwe stadsrechten, hetzij door de Zweedse of door de Deense koning als Zweden niet in staat zou blijken te zijn om het gebied in 1619 terug te kopen. Kortom, het is niet vreemd dat er in 1614 of 1615 toch Gotenburgers, d.w.z. als zodanig aangemerkt, voorkomen in de bronnen. Dit neemt niet weg dat Gotenburg in 1614 of 1615 nauwelijks inwoners kan hebben geteld. De stad was immers in 1611 met de grond gelijk gemaakt.

Hieruit kan niet worden opgemaakt dat de Nederlandse handel vanuit Amsterdam in de tussentijd op een laag pitje werd gezet. Een relatief groot aantal Amsterdamse bevrachtingscontracten geeft aan dat de Nederlandse handel op Nieuw-Lödöse gewoon doorging. Voor meer informatie verwijs ik naar twee publicaties over dit onderwerp in Göteborg förr och nu, ook beschikbaar als PDF-download op deze website.

 

Een weergave gemaakt door Per Källström en Sixten Strömbom van hoe

Nieuw-Lödöse er omstreeks 1600 uitgezien kan hebben.

 

Tenslotte

Het bovenstaande wordt nader uitgediept in de diverse publicaties op deze website. Het is mogelijk dat de teksten op deze website afwijken van soortgelijke teksten in oorspronkelijke publicaties of in de PDF-publicaties die op deze website te downloaden zijn. Vaak is dit gebeurd om het leesgemak op deze website te bevorderen. Mocht de oorspronkelijke tekst in het Zweeds zijn geschreven dan bevat de website veelal Nederlandstalige bewerkingen. Raadpleeg gerust deze publicaties en bewerkingen maar bij hergebruik is bronvermelding verplicht. De oorspronkelijke Zweedstalige teksten vindt u onder het Zweedse vlaggetje bovenaan deze webpage.

 

Ongeveer zoals hierboven werd Gotenburg rond het jaar 1610 afgebeeld. Met dank aan AS.

 

Webmaster and author: R. Veenstra. All rights reserved. Please leave comments or report copyright infringement Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.. Updated: 27th of July, 2017.

A special thank you to LA and GC.